Logopeda

Rozwój mowy dziecka w aspekcie integracji motoryki ustno-twarzowej.

Mowa jest czynnością bardzo złożoną, procesem wieloetapowym, w którego realizację zaangażowanych jest wiele struktur mózgowych kierujących oraz scalających pracę układów autonomicznych, funkcjonalnych, biorących bezpośredni udział w odbiorze i nadawaniu mowy.
Rozwój mowy zaczyna się już w życiu płodowym. Tworzenie się mowy artykułowanej jest sprawnością nabywaną ze znacznie większym trudem niż inne sprawności motoryczne, a jej rozwój uwarunkowany jest prawidłowym dojrzewaniem neurologicznym mózgu. Prawidłowy rozwój mózgu zaś warunkuje integrację różnych układów, między innymi w zakresie motoryki ustno-twarzowej, które składają się na całościowe ich funkcjonowanie.
Motoryka ustno-twarzowa, jako niezbędny element w rozwoju mowy dziecka składa się z:
• Autonomiczno-filozoficznego układu twarzy i jamy ustnej,
• Układu mięśniowo-kostnego twarzoczaszki,
• Pierwotnej motoryki na poziomie odruchów i innych wrodzonych mechanizmów oraz instynktów,
• Świadomej (kontrolowanej i wyuczonej) motoryki ustno-twarzowej na poziomie jedzenia, ekspresji twarzy, relacji poznawczych, mowy i komunikacji,
• Układów koordynujących motorykę pierwotną i wyuczoną.
Motoryka pierwotna, która obejmuje ruchy automatyczne, zapewnia przetwarzanie i reakcje obronne. Jest niezbędną bazą dla motoryki wyuczonej i świadomej.
Odruchami pierwotnymi, które powinny wystąpić u noworodka w zakresie twarzo-czaszki są : odruch ssania, przełykania, nasycenia, kąsania, odruch dłoniowo-bródkowy (Babkina), szukania, żucia, odruch ryjkowy oraz wymiotny.
Od momentu integracji czyli połączenia pierwotnej motoryki z motoryką wyuczoną, nasze ruchy i nawyki nie są już zależne od nagłych i bezwarunkowych bodźców wywołujących impulsywne reakcje. Daje to bazę do kontrolowanych, planowanych i jednocześnie swobodnych ruchów.
Motoryka wyuczona, kształtowana świadomie składa się z reakcji i odruchów wyuczonych, ruchów zamierzonych, nawyków oraz umiejętności świadomie kontrolowanych. Umiejętności i nawyki nabywamy między innymi za pomocą procesów zmysłowych (porównywanie, analiza, synteza, klasyfikowanie). Jednak motoryka wyuczona funkcjonuje prawidłowo pod warunkiem dojrzałego neurologicznie mózgu (tyłomózgowia) oraz rozwiniętych połączeń neuronalnych odpowiednio zmielinizowanych komórek nerwowych. Jest to warunek konieczny.
Bywa jednak czasami tak, że brak jest reakcji odruchowych lub występuje opóźnienie w rozwoju odruchów pierwotnych. Co za tym idzie, opóźniona jest integracja w zakresie motoryki ustno-twarzowej. Generuje to często pewne objawy, które można zaobserwować u dziecka: impulsywne reakcje, niewłaściwe zachowanie, niestabilność emocjonalna, powolne uczenie się lub dysharmonie w jego procesie, brak motywacji rozwoju poznawczego, słaba kondycja fizyczna. Występuje hamowanie tworzenia się wyższych i kontrolowanych ruchów oraz koordynacji motorycznej.
Niezintegrowany stan motoryki pierwotnej daje znać o sobie przez cały czas i kieruje mózg na wytwarzanie reakcji pierwotnych, czyli przetrwania i obrony lub nieproduktywnej kompensacji jako szereg reakcji i zachowań nieadekwatnych do bodźca. Niezintegrowane odruchy i reakcje mogą przejawiać się jako:
• Opóźnione ( niedojrzałość neurologiczna, wady fizyczne);
• Nadaktywne ( hiperaktywne)-nadmierne napięcie mięśniowe, reaktywna praca mózgu zorientowana na obronę i przetrwanie;
• Słabo wyrażone ( hipoaktywne)-brak lub obniżone napięcie mięśniowe i osłabienie funkcjonowania neuromotorycznego mózgu ukierunkowanego na obronę i przetrwanie;
• Dysfunkcjonalne lub patologiczne odruchy spowodowane uszkodzeniem mózgu lub układu nerwowego- działają przeciwko sensomotorycznemu schematowi stworzonemu przez naturę.
Problem nieprawidłowości w kształtowaniu się i rozwoju mowy dziecka oraz jego przyczyny nadal budzi wśród neuropsychologów i neurobiologów wiele kontrowersji. Wielu naukowców przedstawia różne koncepcje ukierunkowane na usprawnianie koordynacji, integracji między strukturą ustno-twarzową a schematami odruchów motoryki pierwotnej, genetycznie zaprogramowanej ( Swietłana Masgutowa, Castilio Morales).
Stymulacja, terapia ta w wielu przypadkach skierowana jest na pomoc w rozwoju funkcji związanych z ; motoryką precyzyjną odpowiadającą za nawyki i umiejętności jedzenia, procesami poznawczymi i mowy , ekspresją emocjonalną podczas komunikacji. Terapię stosuje się w pracy z dziećmi, jak też osobami dorosłymi w sytuacjach różnych zaburzeń układu ustno- twarzowego i mowy. Techniki terapii są efektywne w integracji odruchów twarzy, ruchów nieświadomych ( motoryki pierwotnej) oraz świadomie kontrolowanych ( motoryka wyuczona) regulujących rozwój ekspresji twarzy i artykulacji. Dzięki przewzorowaniu niekorzystnych schematów ruchowych następuje dojrzewanie ich funkcji na poziomie neurologicznym. Pozwala to na rozwój sieci neuronalnych i szybszej mielinizacji komórkowej oraz na kształtowanie świadomych nawyków niezbędnych do rozwoju mowy i komunikacji.

Beata Majewska
Zródło:
Swoetłana Masgutowa, Anna Regner „ Rozwój mowy dziecka w świetle integracji sensorycznej”
Materiały szkoleniowe „Wieloprofilowe usprawnianie dzieci w aspekcie logopedycznym”, Wrocław 2016r